Państwo i rynek

Szkoły ekonomiczne i ich stosunek do interwencji

Wśród szkól ekonomicznych dyskusja wokół roli państwa w gospodarce toczy się bardzo długo, a początki jej datują się co najmniej od działalności Adama Smitha. Od tego czasu dyskusja ta pod naporem bieżącego przebiegu procesów gospodarczych często zatracała swój abstrakcyjny i filozoficzny wymiar i zdążała w kierunku godzenia dwóch przeciwstawnych tendencji, które niejako od zawsze jej towarzyszyły. Pierwsza z nich polegała na faworyzowaniu bądź to rynku bądź państwa, druga na wyszukiwaniu ich słabych stron i eksponowaniu zawodności działania.

Ta cecha charakteryzuje również kolejny etap tej dyskusji, toczącej się od lat 50-tych, od kiedy to F.A.von Hayek, zakłada Stowarzyszenie Mont-Pelerin, grupujące czołowych liberałów, wśród nich Miltona Fredmana. Obaj za swe osiągnięcia w dziedzinie ekonomii w zakresie tzw. szkoły neoliberalnej i monetarystycznej zostali uhonorowani nagrodami Nobla (Hayek w 1974 a, Friedman w 1976 roku).

Ekonomiczne pisarstwo naukowe F. A. von Hayeka koncentruje się nie tylko wokół podstawowych problemów tzw. czystej teorii ekonomicznej związanej z teorią cen, koniunktury i pieniądza oraz szeroko rozumianej polityki gospodarczej, ale także wokół filozofii polityki i teorii prawa. W rozumieniu F. A. von Hayeka neoliberalizm jest doktryną tworzącą podstawy programu przemian ekonomicznych i politycznych współczesnego państwa kapitalistycznego. Będąc nowa formułą klasycznego liberalizmu, neoliberalizm dokonuje krytyki państwa opartego na klasycznych zasadach -laissez-faire'yzmu-. Pisze on, że wobec narastającej konkurencyjności w gospodarce światowej oraz atrakcyjności socjaldemokratycznych wzorców ustrojowych, neoliberalizm powinien poszukiwać nowej formuły teoretycznej, wskazując na kierunki modyfikacji funkcjonowania państwa kapitalistycznego.

Neoliberalizm z tego okresu (koniec lat 50-tych oraz lata 60-te) zadania państwa sprowadza głownie do przywracania i gwarantowania organizacyjnych ram swobodnego funkcjonowania gospodarki opartej na prawie popytu i podaży, ponadto ostro ocenia dotychczasowe doświadczenia interwencjonistyczne polityki -państwa dobrobytu-. W jego przekonaniu interwencjonizm nadmiernie rozwinięty prowadzi do protekcjonizmu i upadku demokracji. Neoliberałowie bliscy Hayekowi, w zasadzie traktują interwencjonizm oraz protekcjonizm jako -przejściowe- formy działania, mające na celu sztuczne ożywienie gospodarki oraz konkurencji.

Powyższe kwestie są również obecne w kolejnym etapie dyskusji toczonej w ostatnich 25-ciu latach. Dyskusja ta toczyła się przede wszystkim między monetarystami a zwolennikami nauki Keynesa. Monataryści zgadzają się z Miltonem Friedmanem, że najpotężniejszym czynnikiem oddziałującym na poziom działalności gospodarczej są zmiany w podaży pieniądza i wobec tego uważają, że nadmierny jej wzrost prowadzi do wzrostu inflacji, która jest zagrożeniem dla rozwoju gospodarczego. Zadaniem polityki gospodarczej jest zatem zapewnić skuteczną kontrolę podaży pieniądza i działać na rzecz zwiększenia zaufania do niego [8]. Natomiast keynesiści stoją na stanowisku, że podstawowym wyznacznikiem poziomu działalności gospodarczej w każdym momencie są te siły, które oddziaływają na poszczególne składniki łącznego popytu i że wobec tego zmiany w wydatkowaniu dochodów są w stanie wpłynąć na poziom dochodu realnego niezależnie od ilości pieniądza. Monataryści zaprzeczają skuteczności polityki fiskalnej natomiast keynesiści uznają, że wpływ na dochód i produkcję może mieć zarówno polityka monetarna jak i polityka fiskalna [9].

Warto jednak podkreślić, że przedstawione poglądy wybranych szkół ekonomicznych na tę kwestię nie tylko różnią się miedzy sobą, ale stoją w opozycji do poglądów szkoły Keynes'a.

Poglądy keynesistów:

Otóż tradycyjnie szkoła ta uznawała, że:

• funkcjonowanie sektora prywatnego w gospodarce charakteryzuje się niestabilnością,
• wielkość produkcji zależy od wielkości popytu, natomiast czynniki podażowe mają znaczenie drugorzędne,
• między inflacją i bezrobociem istnieje wymienność ale tylko w krótkim okresie, ponieważ sztywność cen utrzymuje się właśnie w krótkich okresach,
• długość procesów dostosowawczych w gospodarce zależy od czasu potrzebnego do powrotu do cen elastycznych,
• w hierarchii celów polityki ekonomicznej zwolennicy tej szkoły za cel najważniejszy uznają ograniczanie bezrobocia,
• polityka fiskalna charakteryzuje się w tym układzie celów i zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej wyższą skutecznością niż polityka monetarna,
• wobec powyższego uzasadnione jest prowadzenie polityki gospodarczej przez państwo nie tylko w sposób pośredni, ale także bezpośredni.

Poglądy monetarystów.

Charakteryzując stosunek szkoły monetarnej do sposobu i zakresu oddziaływania państwa na gospodarkę należy zwrócić uwagę, że monetaryzm nie przeciwstawia się tak silnie interwencji państwa jak na przykład neoliberalizm. Monetaryzm proponuje jednak zmianę zakresu i form interwencji państwa. Jest to konsekwencją tego, że różni się w poglądach dotyczących stabilności funkcjonowania gospodarki oraz wymienności między inflacją i bezrobociem, a także uznaje że pieniądz jest neutralny w procesie gospodarowania. A zatem w odniesieniu do stosowania ingerencji państwa szkoła ta uznaje, że:

• Aktywna polityka stabilizacyjna państwa powoduje rezultaty odwrotne od zamierzonych ponieważ działa na system gospodarczy destabilizująco. To destabilizujące działanie, jest wynikiem opóźnień jakie powstają między potrzebą reakcji ze strony państwa, a rzeczywistym czasem kiedy ona występuje. Wystąpienie przesunięcia w czasie jest konsekwencją procesu przygotowywania i wprowadzania w życie decyzji polityki gospodarczej.
• W krótkim okresie, przy pomocy aktywnej polityki fiskalnej (wypływu pieniądza) państwo może osiągnąć obniżkę stopy bezrobocia, ze względu na błędy w ocenach popełnione przez podmioty gospodarcze. Błędy te powstają dlatego, ponieważ często podmioty gospodarujące zmiany wyrażone w wielkościach nominalnych mogą traktować jako zmiany w wielkościach realnych (tzw. iluzja pieniądza). W rzeczywistości jednak polityka taka przyczynia się do nakręcania inflacji.
• Inflacja to przede wszystkim zjawisko pieniężne, a zwłaszcza zbyt duży w stosunku do dynamiki wzrostu gospodarki wypływ pieniądza, wobec tego walka z inflacją to walka z nadmiernym wypływem pieniądza. Proponują zatem aby, działanie państwa w tym zakresie oprzeć na odpowiedniej zasadzie regulującej tempo wpływu pieniądza. Wobec powyższego szkoła ta stwierdza, że bieżąca polityka ekonomiczna powinna charakteryzować się dążeniem do należytego zabezpieczenia koniecznego stopnia płynności w gospodarce, a w okresach średnich utrzymać wcześniej publicznie ogłoszoną dynamikę wzrostu podaży pieniądza.

Kolejna szkoła ekonomiczna, która miała duży wpływ na kształt polityki gospodarczej to tzw. szkoła racjonalnych oczekiwań (lub nowa ekonomia klasyczna). Szkoła ta wyróżnia się bardziej radykalną odmianą monetaryzmu, którą J. Tobinnazwał -monetaryzm typ 2-[10]. Szkoła racjonalnych oczekiwań rozwinęła się w latach 70-tych, kiedy keynesowski model polityki gospodarczej okazał się mało skuteczny przy rozwiązywaniu problemów makroekonomicznych, wtedy kilku ekonomistów - R. E. Lucas, T. J. Sargent i N. Wallace (również Noblistów) uznało że podmioty ekonomiczne formułują swoje oczekiwania na podstawie dokładnie takich samych informacji, jaka jest dostępna dla czynników kształtujących politykę i wobec tego działają tak, aby zneutralizować systematyczne próby ingerowania w gospodarkę. W rezultacie podmioty gospodarcze imitują rynek formułując swoje programy cen, w taki sam sposób, w jaki rynek wyznacza faktyczne ceny. Nie wynika z tego, że oczekiwania te są bezbłędne. Zdolność przewidywania nie jest oczywiście doskonała, ponieważ gospodarka narażona jest na różnego typu wstrząsy. Niewiele jest jednak zmian których podmioty gospodarcze nie są w stanie antycypować i zneutralizować.

Na tej podstawie twórcy teorii racjonalnych oczekiwań uważają, że:

Aktywna polityka stabilizująca dynamikę wzrostu produktu nie jest skuteczna, ponieważ państwo nie ma możliwości trwałego oddziaływania ani na wzrost zatrudnienia ani na wzrost produktu.

• Oparcie polityki gospodarczej na przypadkowych zmianach generowanych przez rząd byłoby niekorzystne dla gospodarki, powodowałoby przypadkowe zmiany wielkości realnych, które prowadziłyby do zwiększenia niepewności w gospodarce.
• Brak pozytywnych trwałych rezultatów decyzji polityki gospodarczej, wiedzie do wniosku, ze również przeciwdziałanie recesji jak i bezrobociu poprzez stosowanie aktywnej polityki finansowej jest nieefektywne, a skoro bezrobocie powstaje, to znaczy że nie wynika z niedostatecznego popytu.
• Nieskuteczność stosowanych instrumentów przez politykę ekonomiczną odnosi się zarówno do polityki finansowej jak i monetarnej. Wobec tego stosowanie każdej z nich może zwiększyć wahania przyrostu produkcji, ale nie jej naturalny poziom.
• Polityka ekonomiczna państwa powinna przyczyniać się do stabilności cen i oddziaływania na podażowe uwarunkowania gospodarki. Oddziaływanie to powinno polegać nie na decyzjach bezpośrednich, podejmowanych przez rządy, a na wypracowanych regułach, które będą wiarygodne dla podmiotów gospodarczych.

Szkoła racjonalnych oczekiwań podkreśla, że ważne jest wzajemne zaufanie między rządem i podmiotami, aby reguły co do których osiągnięto porozumienie, były szanowane przez obie strony, bo to stanowi o ich trwałości.

Równoznacznie oznacza to, że szkoła ta nie przywiązuje uwagi do sposobu realizacji reguł. A zatem uważa ona, że mogą one być realizowane zarówno w oparciu o cele pieniężne, jak i o cele związane z równowagą budżetową, czy też o cel realnego kursu walutowego. Warto zatem podkreślić, że w porównaniu do szkoły monetarystów szkoła racjonalnych oczekiwań inaczej postrzega regulacyjną rolę państwa w gospodarce.

Szkoła racjonalnych oczekiwań w stosunku do szkoły keynesowskiej wysuwała zarzut, że w niedostatecznym stopniu uwzględniała zależności między charakterem oczekiwań formułowanych przez przedsiębiorstwa a możliwością prowadzenia przez państwo skutecznej polityki stabilizacyjnej. Istotnie keynesiści ze względu na trudności w zakresie modelowania oczekiwań traktowali je jako wielkości egzogeniczne (zewnętrzne w stosunku do układu gospodarczego). Potraktowanie oczekiwań jako zmiennych egzogenicznych miało poważne konsekwencje - dawało niepełny obraz funkcjonowania gospodarki. Zwracało uwagę na konsekwencje (skutki zmian oczekiwań), a nie na przyczyny tych zmian. Ta słabość nauki głoszonej przez keynesistów (w opinii jej krytyków) przyczyniła się do podważenia skuteczności polityki stabilizacyjnej typu keynesistowskiego - stosowane przez nią metody zawodziły, przyczyniając się jedynie do przyspieszenia tendencji inflacyjnych.

Należy także zwrócić uwagę, że poglądy głoszone przez szkołę racjonalnych oczekiwań również napotkały na krytykę. Jej krytycy odrzucali racjonalne oczekiwania jako wiarygodny model zachowania się przedsiębiorstw. Stwierdzali, że badania empiryczne dowodzą iż nie wszystkie podmioty zachowują się racjonalnie, wiele podmiotów gospodarczych systematycznie popełnia te same błędy i stanowią one także przyczynę utrzymywania się cykli koniunkturalnych. Uznawali również, że szkoła ta nie potrafi przekonywująco wyjaśnić źródeł powstania bezrobocia i periodycznych wahań bezrobocia w ramach cyklu koniunkturalnego.

Ponadto stwierdzano, że teza o nieskuteczności polityki ekonomicznej, sformułowana przez tę szkołę jest wysoce dyskusyjna, bo nawet jeśli uzna się, że podmioty gospodarcze formułują swe oczekiwania w sposób racjonalny, to i tak istnieje znaczne pole do aktywnej polityki państwa w warunkach, gdy popyt i ceny nie dostosowują się w sposób natychmiastowy. Oczywiście gdy oczekiwania podmiotów gospodarczych w krótkich okresach nie są racjonalne, to polityka stabilizacyjna może się okazać skuteczna również przy pełnej elastyczności cen. Z dotychczasowych rozważań wynika, że osią sporu między przedstawionymi szkołami jest ich stosunek do skuteczności polityki stabilizacyjnej.

  1 | 2 | 3 | 4