Polityka przemysłowa i handlowa a wspieranie konkurencyjności w warunkach liberalizacji produkcji i handlu

Polityka naukowo-techniczna jako strategiczny element polityki przemysłowej - wspieranie konkurencyjności polskich wyrobów i przedsiębiorstw na rynku krajowym i rynkach międzynarodowych poprzez wzrost innowacyjności produktowej i technologicznej

Rola państwa i podmiotów gospodarczych w procesie wzrostu innowacyjności polskich firm i produktów oraz budowy gospodarki i społeczeństwa opartego na wiedzy.

Problemem strategicznym w tym zakresie jest istotny wzrost zaangażowania finansowego państwa oraz innych podmiotów publicznych w sferze prac B+R. Będzie to uwarunkowane poważną zmianą struktury wydatków budżetowych, w tym zmniejszeniem jego obciążenia sztywnymi wydatkami typu socjalnego oraz kosztami zadłużenia wewnętrznego. Jakkolwiek przy tym oczywista nie byłaby – zwłaszcza w kontekście porównań międzynarodowych – potrzeba zwiększonego publicznego finansowania rozważanej sfery, nie będzie to możliwe bez całościowej reformy systemu finansów publicznych. W Polsce obserwujemy liczne dysproporcje w zakresie finansowania i zatrudnienia w różnych fazach działalności badawczo – rozwojowej. Chodzi zwłaszcza o nadmierną - na tle porównań z krajami UE - koncentrację finansowania i zatrudnienia w sektorze publicznym, konkretnie zaś w resortowych jednostkach naukowo – badawczych i rozwojowych, a wyraźne niedofinansowanie i braki kadrowe w sferze działalności rozwojowej przedsiębiorstw. Ta struktura finansowania i zatrudnienia w istotnym stopniu utrudnia zwłaszcza transfer i absorpcję najnowszej wiedzy naukowej i technologicznej z zagranicy. Jej zmiana powinna polegać – między innymi – na przekształcaniu resortowych instytutów naukowo-badawczych w prywatne przedsiębiorstwa. Prywatyzacja ta zweryfikuje w dłuższym okresie rzeczywistą efektywność pracy takich jednostek. Po drugie, wzorem większości krajów UE w przypadku jednostek prowadzących badania podstawowe i fundamentalne badania stosowane powinno następować ich bezpośrednie włączanie w struktury sektora rządowego. Dla podnoszenia poziomu innowacyjności i – w perspektywie długookresowej – konkurencyjności polskiej gospodarki istotne jest również zwiększone publiczne wsparcie prac B+R na uczelniach wyższych. Ich funkcją jest bowiem utrzymywanie komunikacji z nauką światową oraz tworzenie najwyżej wykwalifikowanych zasobów kapitału ludzkiego dla gospodarki, kultury i dla „reprodukcji rozszerzonej” samej sfery nauki, badań i kształcenia. Nie jest możliwy wzrost innowacyjności polskiej gospodarki, a także zmniejszenie ogólnego zacofania technologiczno-cywilizacyjnego Polski w stosunku do krajów najwyżej rozwiniętych, bez wyraźnego wzrostu bezpośredniego zaangażowania przedsiębiorstw w finansowanie działalności badawczo-wynalazczej i innowacyjnej. W tym zakresie możliwe są dwa, wcale niewykluczające się, kierunki prowzrostowych działań państwa opartych na wykorzystaniu instrumentów ekonomicznych. W długim okresie chodzi o ogólne zmniejszenie obciążeń podatkowych przedsiębiorstw, gdyż to pozwoli uruchomić większe środki własne na działalność rozwojową, a w tym na działalność B+R oraz innowacje technologiczne i produktowe. Niezależnie jednak od pozytywnych skutków zmniejszonego fiskalizmu, państwo powinno uruchamiać – wzorem krajów najwyżej rozwiniętych - stały system zachęt podatkowych stymulujących na poziomie mikroekonomicznym aktywność wynalazczo – innowacyjną.

Zarządzanie nauką i B+R oraz efektywność systemu finansowania nauki.

Najważniejsze działania prowzrostowe w tym zakresie powinny obejmować:

• Wprowadzenie zasadniczych zmian w systemie zarządzania nauką i B+R. System dotychczas istniejący jest mało efektywny i sprzyja koncentracji środków i kadry na realizacji zadań małych, wzajemnie nie powiązanych ze sobą oraz mających niewielkie znaczenie dla praktyki gospodarczej. Warunkiem zwiększenia ekonomicznej użyteczności badań jest - między innymi - określenie w polityce naukowej ważnych dla gospodarki "frontów badań naukowych", wraz z tworzeniem mechanizmów zarządzania i finansowania umożliwiających odpowiednią koncentrację nakładów finansowych i kadry naukowej.

• Radykalne zmiany w systemie finansowania badań naukowych, łącznie - być może - z likwidacją Komitetu Badań Naukowych i utworzeniem Ministerstwa Nauki i Technologii odpowiedzialnego za realizację polityki naukowej państwa. Pilną potrzebą jest w szczególności stworzenie systemu publicznego finansowania ważnych dla gospodarki i kultury badań stosowanych, gdyż roli tej nie spełnia KBN.
• Dla tworzenia gospodarki i społeczeństwa opartego na wiedzy potrzebne jest publiczne wsparcie - przede wszystkim w postaci bodźców fiskalnych - dla rozwoju w Polsce venture capital, prywatnych, ale także publicznych (na przykład zakładanych przez szkoły wyższe i placówki PAN), przedsiębiorstw zajmujących się wdrażaniem i upowszechnianiem innowacyjnych produktów i technologii, a także regionalnych systemów promowania innowacji. Działania w tym zakresie powinny również obejmować zachęty dla zwiększonego zaangażowania instytucji finansowych, w tym funduszy emerytalnych, we wspieraniu szeroko rozumianej działalności innowacyjnej.

Publiczne wsparcie procesu tworzenia kapitału ludzkiego oraz oddziaływanie na inne czynniki zwiększające jego zasób w gospodarce narodowej

Podstawowym, doktrynalnym uwarunkowaniem przełomu w zakresie dynamizacji procesu tworzenia i dyfuzji kapitału ludzkiego w polskiej gospodarce jest przezwyciężenie w polityce gospodarczej oraz naukowej i edukacyjnej starego paradygmatu, polegającego na tym, iż nakłady na naukę i oświatę oraz B+R traktowane są jak wydatki konsumpcyjne i obciążenia budżetu, nie zaś nakłady o charakterze bezpośrednio rozwojowym, tak jak np. inwestycje w tradycyjnie pojmowany kapitał trwały. Podobnie nie dostrzega się na ogół, że kapitał ludzki to nie tylko nakład czy czynnik produkcji w procesie wzrostu, ale także bezpośrednio cel tego procesu, gdyż jego powiększanie oznacza kulturowy i cywilizacyjny rozwój obywateli i społeczeństwa jako całości. Odejście od powyższego paradygmatu to fundamentalna przesłanka zwiększenia nakładów - niekoniecznie wyłącznie publicznych - na rozwój systemu edukacji narodowej i nauki oraz - w długim okresie - utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i konkurencyjności polskich produktów i przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych, w tym zwłaszcza na Jednolitym Rynku Europejskim. Szczególna rola w przyśpieszaniu procesu tworzenia kapitału ludzkiego w Polsce w okresie tworzenia podstaw nowoczesnej gospodarki rynkowej i wchodzenia naszego kraju w mechanizmy stale się zaostrzającej konkurencji na globalizujacych się rynkach międzynarodowych przypada państwu. Potrzeba publicznego wsparcia wynika z faktu, iż:

• wysoka stopa zwrotu od inwestycji w B+R i edukację dotyczy na ogół społeczeństwa czy gospodarki jako całości, nie zawsze zaś, czy niekoniecznie, podmiotów przeznaczających swoje zasoby na oświatę i kształcenia, naukę i badania naukowe, a więc gospodarstw domowych i przedsiębiorstw;
• W rozpatrywanej sferze występuje duży zakres - pozytywnych na ogół - efektów zewnętrznych, co oznacza duże prywatne ryzyko inwestowania, zwłaszcza jeśli chodzi o wczesne fazy cykli badawczo-rozwojowych;
• Inwestycje w kapitał ludzki, zwłaszcza zaś nakłady na oświatę i kształcenie, charakteryzują się długim okresem odroczenia osiąganych dzięki nim efektom, co dodatkowo wzmaga ryzyko inwestowania.

Na powyższym tle za najważniejsze kierunki i rodzaje prowzrostowych działań państwo uznać można w szczególności:

• Podejmowanie bądź wspieranie działań, które służą minimalizowaniu ryzyka związanego z wydatkami na oświatę i kształcenie. Implikuje to przede wszystkim potrzebę wszechstronnego i systematycznego badania zmian w strukturze demograficznej, tendencji na rynku pracy itp., aby w stopniu możliwie największym dopasować strukturę kształcenia na poziomie średnim i wyższym do struktury zapotrzebowania gospodarki i kultury. Będzie to zwłaszcza skutkować zwiększeniem efektywności kształcenia w szkołach publicznych i prywatnych.
• Zasadnicze zwiększenie zaangażowanie w finansowanie badań podstawowych i tych prac o charakterze stosowanym, które charakteryzują się wydłużonymi cyklami realizacyjnymi i ogólnie wysokim ryzykiem inwestowania w warunkach szybkiego przesuwania się „frontów naukowych” w poszczególnych dziedzinach nauki i wiedzy.
• Dynamizacja procesów tworzenia kapitału ludzkiego nie będzie możliwa bez wzrostu wydatków publicznych - w tym budżetu centralnego – i prywatnych na oświatę i kształcenie. Stagnacyjny udział wydatków budżetowych w tym zakresie, w tym spadek w ujęciu realnym wydatków inwestycyjnych w przeliczeniu na jednego ucznia i studenta, oznacza pogarszanie się jakości kształcenia biorąc pod uwagę dynamiczny wzrost liczby uczniów szkól średnich i – w szczególności - studentów.
• Radykalny wzrost zaangażowania gospodarstw domowych w procesy tworzenia kapitału ludzkiego i osiągnięcie porównywalnego z krajami wysokorozwiniętymi udziału tych gospodarstw w finansowaniu wydatków na oświatę i kształcenie, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, wymaga zastosowania wspomagających mechanizmów ekonomiczno-finansowych, a w tym zwłaszcza zachęt podatkowych oraz rozwoju systemu preferencyjnych kredytów edukacyjnych. W ich ramach budżet centralny i/lub gminy dofinansowywałyby różnice między rynkową a preferencyjną stopą oprocentowania; łącznie z ustanowieniem publicznych gwarancji dla tego typu kredytów. Dotychczasowe funkcjonowanie tego instrumentu jest wysoce niezadowalające, tak z punktu widzenia restryktywności warunków uzyskania kredytu, jak i (malejącej) liczby studentów go uzyskujących.

Instrumenty wspierania małej i średniej przedsiębiorczości w powiązaniu z aktywnymi instrumentami polityki rynku pracy i polityką rozwoju regionalnego.

Wspieraniu małej i średniej przedsiębiorczości, widzianej na szerszym tle polityki przemysłowej i przemian strukturalnych, przypisuje się często rolę zasadniczą, jeśli chodzi wzrost innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki. Jest to pogląd iluzoryczny, a przez to i szkodliwy. Doceniając bowiem znaczenie tego czynnika z powyższego punktu widzenia, a także jego rolę w powiększaniu zasobów kapitału ludzkiego, zwłaszcza poprzez procesy tworzenia małych i średnich firm jako bardzo ważnego kanału prywatyzacji założycielskiej, musimy być zarazem świadomi, że rozwój małej i średniej przedsiębiorczości nie może być w polityce państwa postrzegany jako swoisty substytut działań polityki naukowo-technicznej i edukacyjnej, ale jako kierunek aktywności wspomagający jedynie te dwie polityki w ich działaniach na rzecz wzrostu dynamizmu innowacyjnego i konkurencyjności polskich firm i towarów na rynku krajowym i rynkach zagranicznych. W szczególności, stymulując rozwój małej i średniej przedsiębiorczości, nie można zapominać o potrzebie rozwijania w Polsce sektora wysokiej technologii, w której naturalnie niejako (ze względu na wysokie koszty i ryzyko) rola wiodąca przypada firmom dużym i największym.

Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw trudno natomiast przecenić z punktu widzenia pozytywnego wpływu na poziom zatrudnienia (walki z bezrobociem) oraz aktywizacji gospodarczej w skali poszczególnych regionów. Biorą pod uwagę te trzy, wskazane wyżej, współzależne funkcje tego sektora, za najważniejsze kierunki prowzrostowych oddziaływań państwa w tym zakresie uznać można:

• stworzenie, wzorem krajów UE, sprawnego, zarządzanego i finansowanego przez państwo, systemu transferu i dyfuzji technologii, w tym banku (banków regionalnych) informacji o tych technologiach, z uwzględnieniem technologii informacyjnych, ochrony środowiska itp.;
• zwiększenie pomocy państwa dla różnych regionalnych centrów, agencji, fundacji itp. wspierania innowacyjności i przedsiębiorczości;
• wzrost wsparcia finansowego dla tych aktywnych form polityki rynku pracy, które służą zakładaniu nowych firm, bądź tworzeniu nowych miejsc pracy w małych i średnich firmach już istniejących ;
• stworzenie dodatkowych form wsparcia finansowego (na przykład preferencje kredytowe i ulgi podatkowe)dla małych i średnich firm działających w dziedzinach wysokiej technologii, a w szczególności podejmujących się opracowywania nowych technologii informacyjnych, biotechnologii, ochrony środowiska i inżynierii materiałowej.

  1 | 2 | 3 | 4