Nowa Ekonomia Instytucjonalna jako podstawa teoretycznej refleksji nad procesem transformacji od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej

Uwagi wstępne – sposób interpretacji Nowej Ekonomii Instytucjonalnej (NIE)

W artykule przyjmuję też szeroką interpretację NIE. Oznacza to, że nie zawężam jej – jak się to często czyni - do opartej na teorii kosztów transakcyjnych (TKT) i teorii praw własności (TPW) analizy szeroko rozumianych instytucji – formalnych i nieformalnych – w ramach których przebiegają zjawiska i procesy gospodarcze, ale włączam do niej również Nową Ekonomię Polityczną (NEP) – zamiennie nazywaną w artykule Teorią Wyboru Publicznego - jako kierunki, które w nawiązaniu do TKT/TPW próbują zarówno statycznie, jak i w ujęciu historycznym badać zjawiska ze sfery polityki, funkcjonowania państwa czy innych „pozaekonomicznych” sfer życia społecznego [1].

Powstanie i rozwój tak szeroko rozumianej Nowej Ekonomii Instytucjonalnej było niewątpliwie w pierwszym rzędzie inspirowane świadomością swoistego „instytucjonalnego deficytu” ekonomii neoklasycznej, traktowaniem przez nią instytucji formalnych i nieformalnych ważnych dla życia gospodarczego jako swoistej „czarnej skrzynki”. Szła za tym niezdolność do odpowiedzi na zgoła fundamentalne pytania:

• jaka jest optymalna wielkość przedsiębiorstwa,
• dlaczego funkcjonują rynek i państwo jako alternatywne mechanizmy koordynacji gospodarczej,
• dlaczego powstają i upadają określone systemy gospodarcze.

Nie może w tym kontekście budzić także zdziwienia niezdolność, czy ograniczona wartość neoklasycznej ortodoksji do teoretycznej refleksji nad tym co nas szczególnie interesuje w tym artykule, czyli nad problemem załamania się gospodarki nakazowo rozdzielczej, czy też gospodarki tzw. realnego socjalizmu, oraz przebiegiem transformacji od tego systemu do gospodarki rynkowej.

Narastająca świadomość owego „instytucjonalnego deficytu” ekonomii neoklasycznej miała oczywiście również swoje uwarunkowanie zewnętrzne. Chodzi tutaj w pierwszej mierze o krytykę ze strony różnych, mniej czy bardziej heterodoksyjnych, nurtów we współczesnej ekonomii, takich w szczególności jak: klasyczny, czyli post-Veblenowski instytucjonalizm (neoinstytucjonalizm), ekonomia post-keynesowska, niemiecki ordoliberalizm, czy także ekonomia marksistowska.

Dla celów dalszej analizy prowadzonej w tym artykule przyjmuję następującą ogólną definicję szeroko rozumianej Nowej Ekonomii Instytucjonalnej: NIE to oparta na kryteriach racjonalności ekonomicznej - a także na założeniach metodologicznego indywidualizmu - analiza formalnych i nieformalnych instytucji życia gospodarczego i politycznego, jak również analiza – znowu w kategoriach racjonalności ekonomicznej - różnych systemów społeczno-ekonomicznych oraz związków zachodzących między tymi systemami a funkcjonowaniem gospodarki [2].

Definicja ta – jak się wydaje – uwypukla zwłaszcza podstawową różnicę między NEI a instytucjonalizmem postveblenowskim, zwracając uwagę na fakt, że ta pierwsza jest próbą teoretycznej analizy instytucji całkowicie mieszczącą się w obrębie ekonomii głównego nurtu. Podczas gdy „klasyczny” instytucjonalizm wyrasta z kolei z fundamentalnej krytyki podstawowych założeń metodologicznych i aparatu kategorialnego ekonomii neoklasycznej [3].

Teoria Praw Własności i Teoria Kosztów Transakcyjnych jako podstawy analizy współzależności między instytucjami a funkcjonowaniem gospodarki - kilka uogólnień ważnych z perspektywy gospodarki realnego socjalizmu.

Jedno z fundamentalnych osiągnięć Teorii Praw Własności to zwrócenie uwagi na fakt, że osłabienie, czy niemożność faktycznego „używania” praw własności jako mechanizmu wykluczania innych podmiotów z zawłaszczania korzyści osiąganych przez właściciela, czy dysponenta określonego zasobu ekonomicznego, musi prowadzić do osłabiania systemu bodźców ekonomicznych – czyli wynagradzania za ekonomicznie racjonalne działania, a karania za działania nieracjonalne[4]. To z kolei będzie prędzej czy później prowadzić do nieoptymalnej alokacji ograniczonych zasobów. Z kolei teoria dóbr publicznych dowodzi, że wspólna czy publiczna własność zasobów ekonomicznych prowadzi do bardzo szerokiego zakresu występowania efektów zewnętrznych, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych, które również skutkują nieoptymalną alokacją zasobów, a ściślej biorąc prowadzą do sytuacji, że równowaga rynkowa nie jest równowagą efektywną, a więc nie prowadzącą do maksymalizacji potencjalnego dobrobytu społecznego. Wzmocnienie systemu praw własności, w tym zwłaszcza poprzez maksymalne upowszechnienie własności prywatnej, będzie prowadzić do internalizacji znacznej części efektów zewnętrznych, chociaż ich pełna eliminacja nie jest oczywiście możliwa w żadnej realnej gospodarce rynkowej ze względu na fakt występowania różnorodnych niedoskonałości (błędów) rynku.

W ujęciu klasycznym , czyli wąskim (Coase [5]), koszty transakcyjne to „koszty używania mechanizmu cenowego”. To klasyczne ujęcie okazało się tym sensie płodne, że pozwoliło odpowiedzieć na takie fundamentalne pytania, jak:

1. dlaczego pojawiają się przedsiębiorstwa, 
2. jaka jest ich optymalna wielkość oraz
3. dlaczego współistnieją rynek i państwo jako równolegle mechanizmy koordynacji ekonomicznej.

Generalną podstawą odpowiedzi na te pytania była zasada minimalizacji kosztów transakcyjnych (Williamson[6]). Niezależnie jednak od doniosłości odpowiedzi na te pytania, wydaje się, że z punktu widzenia głównie nas w tym artykule interesującego problemu nieuchronności i sposobu przebiegu procesu transformacji gospodarczej w krajach postkomunistycznych użyteczniejsze jest szerokie ujęcie kategorii kosztów transakcyjnych. Oznacza to ujmowanie tych kosztów jako:

• Kosztów koordynacji różnych form aktywności ekonomicznej oraz
• Kosztów niezbędnych dla powstania i rozwoju rynku (rynków)

Ponieważ powstanie i rozwój rynku implikuje zmniejszanie zakresu występowania efektów zewnętrznych w stosunku do „gospodarki bezrynkowej” (nierynkowej, przedrynkowej itp.), czy charakteryzującej się niedojrzałością rynku, koszty transakcyjne mogą być ujęte również jako koszty internalizacji efektów zewnętrznych. Z drugiej strony gospodarka rynkowa charakteryzując się zasadniczo mniejszym w stosunku do gospodarki centralnie sterowanej zakresem występowania efektów zewnętrznych, oznacza też redukcję poziomu kosztów transakcyjnych w stosunku do systemów, w których koordynacja i optymalizacja działań indywidualnych podmiotów gospodarczych nie jest oparta na mechanizmach rynkowych.

W Teorii Wyboru Publicznego (Nowej Ekonomii Politycznej) mamy z kolei do czynienia z zastosowaniem TPW oraz TKT w analizie ekonomicznej państwa i formalnych instytucji politycznych [7]. Może ona może mieć zarówno wymiar statyczny – analiza porównawcza kosztów i efektywności różnych rozwiązań instytucjonalnych czy regulacyjnych – jak i dynamiczny. W tym drugim przypadku, odnoszącym się zwłaszcza do Nowej Historii Gospodarczej (North[8]), chodzi o wykorzystanie zasady minimalizacji kosztów transakcyjnych w perspektywie historycznej, a więc dla analizy długookresowych form zmienności instytucjonalnych podstaw działalności gospodarczej.

Teoria Praw Własności i Teoria Kosztów Transakcyjnych a funkcjonowanie i upadek socjalistycznej gospodarki centralnie sterowanej (command-and-control-economy)

Podsumowując poprzednio dokonaną analizę można stwierdzić, iż: Nieprecyzyjne zdefiniowanie i/lub osłabienie praw własności, a zwłaszcza niemożliwość internalizacji korzyści związanych z tymi prawami, musi prowadzić do wzrostu kosztów transakcyjnych w gospodarce, osłabienia systemu bodźców mikroekonomicznych, a w ten sposób do ogólnego spadku poziomu racjonalności czy efektywności ekonomicznej. W całej rozciągłości był to przypadek gospodarek nakazowo-rozdzielczych opartych na społecznych czy państwowych prawach własności. W szczególności dotyczy to tzw. dojrzałych gospodarek socjalistycznych (późne lata siedemdziesiąte i lata osiemdziesiąte), podczas gdy ten system gospodarowania okazał się jako całość relatywnie sprawny w pierwszym okresie swego funkcjonowania – lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte - a więc w okresie, który można określić mianem „pierwotnej akumulacji socjalistycznej”. W ujęciu bardziej analitycznym, wskazać można na następujące przyczyny niskiej ekonomicznej efektywności systemu gospodarki centralnie sterowanej w kontekście kategorii kosztów transakcyjnych i praw własności:

• Wysokie koszty transakcyjne związane z systemem centralnego sterowania: alokacja zasobów, transmisja nakazów i zakazów, stanowienie i regulacja cen, itp.;
• Wysokie koszty transakcyjne związane z bardzo szerokim zakresem nierynkowej dystrybucji dóbr publicznych (w gospodarkach rynkowych znaczna część dóbr jest dystrybuowana czy dostarczana przez rynek);
• Wysokie koszty transakcyjne odnoszące się do rozbudowanego, choć na ogół mało skutecznego i efektywnego, jeśli chodzi a rozpoznawanie i adresowanie społecznie niekorzystnych skutków rozwoju gospodarczego, systemu transferów socjalnych;
• Wysokie koszty transakcyjne „gospodarki dualnej”, czyli tzw. socjalistycznej gospodarki rynkowej. Próby wprowadzenia elementów rynkowej koordynacji zjawisk i procesów gospodarczych – jak na przykład w Polsce czy na Węgrzech – pod koniec dekady lat siedemdziesiątych oraz w latach osiemdziesiątych – spowodowały nie spadek, ale – wręcz przeciwnie – wzrost kosztów transakcyjnych ze względu na ogólną słabość systemu bodźców mikroekonomicznych warunkach dominacji państwowych praw własności;
• Specyficznym czynnikiem wzrostu kosztów transakcyjnych była nadmierna pozioma i pionowa koncentracja produkcji i dystrybucji dóbr, będąca pochodną dominującego przekonania, że wzrost wielkości podmiotów gospodarczych zawsze jest korzystny z punku widzenia ekonomicznej efektywności;
• Swoiste rozmycie (osłabienie) systemu praw własności prowadziło do szerokiego upowszechnienia się zachowań ekonomicznych typu rent seeking, przy czym tego rodzaju wzory zachowań były wręcz powszechne, jeśli chodzi o funkcjonalny podział dochodu, czyli podział dochodu między poszczególne warstwy społeczne i zawodowe;
• Zachowania typu rent seeking , prowadzące w każdej gospodarce do spadku ogólnej efektywności gospodarowania ze względu na uzyskiwanie nienależnych – to znaczy nie znajdujące uzasadnienia w ilości i efektywności usług świadczonych przez właścicieli czy dysponentów poszczególnych czynników produkcji – były wręcz typowe dla kadry zarządzającej firm państwowych, państwowych, ale także zatrudnionych w nich pracowników;
• Niezależnie od zachowań rent seeking, gospodarki centralnie sterowane charakteryzowały się wysokim rentami monopolowymi ze względu na bardzo wysoki poziom koncentracji w sferze produkcji oraz nieformalną siłę ekonomiczną – także w relacji do centralnego planisty – „socjalistycznych menedżerów”;
• Brak możliwości prywatnego zawłaszczania korzyści z tytułu dyspozycji czynnikami wytwórczymi był często rekompensowany tzw. rentami pozycyjnymi i biurokratycznymi, a dotyczyło to nie tylko owych menedżerów, ale także – a może w szczególności – nomenklatury politycznej oraz różnych regionalnych i branżowych grup nacisku, czy interesu;
• W warunkach niemożliwości czy też trudności jawnego indywidualnego zawłaszczania korzyści z tytułu dysponowania ograniczonymi zasobami czynników produkcji, nieformalne możliwości w tym zakresie stwarzały także nadmiernie rozbudowane systemy publicznej regulacji [9].

1 | 2 | 3