Nowa Ekonomia Instytucjonalna jako podstawa teoretycznej refleksji nad procesem transformacji od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej

Proces przejścia do gospodarki rynkowej. Istota i próba uogólnienia teoretycznego

W rozumieniu najbardziej ogólnym transformacja gospodarcza, czyli przejście od gospodarki centralnie sterowanej, opartej na państwowej własności większości zasobów ekonomicznych, do gospodarki rynkowej, czyli opartej na rynkowej koordynacji i optymalizacji działań indywidualnych podmiotów gospodarczych oraz dominacji własności prywatnej, jest przede wszystkim politycznie i ekonomicznie zdeterminowaną zmianą instytucjonalną. Jej rezultatem jest stworzenie jakościowo nowego ładu instytucjonalnego, nowego porządku czy ustroju gospodarczego. Z ekonomicznego punktu widzenia, a przy tym w kontekście poprzednich rozważań opartych na teorii praw własności i teorii kosztów transakcyjnych, istota przejścia od gospodarki planowej, czy nakazowo-rozdzielczej, do gospodarki rynkowej, polega z kolei na stopniowej transformacji od systemu w którym dominuje motywacja na „poszukiwanie rent” przez poszczególne jednostki (mogą być nimi przedsiębiorstwa) i grupy społeczne do systemu, w których działania tych jednostek i grup są głównie motywowane „orientacją na efektywność”. Oczywiście, oznacza to implicite, że stworzony został bodźców mikroekonomicznych „nagradzających” działania efektywny, a „karzących ” nieefektywne.

Takie ogólne ujęcie procesu przejścia od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej nie oznacza jednak – moim zdaniem – że może zostać stworzona jedyna, czy uniwersalna ekonomiczna teoria transformacji. Jest po temu wiele powodów, a najważniejsze z nich wydają się być następujące:

1. Każdy kraj postsocjalistyczny (czyli każdy kraj z bloku krajów tak zwanego realnego socjalizmu) stanowi „przypadek specjalny” ze względu na fakt, że mimo akceptacji tych samych fundamentalnych założeń systemowych różniły się one dość istotnie, jeśli chodzi o konkretne rozwiązania dotyczące praw własności (ze względu na różny zakres występowania poszczególnych form własności wspólnej – państwowej, spółdzielczej, komunalnej – i zakres akceptacji własności prywatnej w gospodarce), wolności w sferze konsumpcji i zatrudnienia, form planowania i regulacji, czy otwartości na zewnętrzny świat ekonomiczny.
2. Proces transformacji gospodarczej w krajach postsocjalistycznych przebiega już blisko dwadzieścia lat, a doświadczenia poszczególnych krajów różnią się w sposób istotny, przy czym wielki wpływ na te różnice mają odmienności dotyczące wymiaru politycznego procesu transformacji, czyli tempa odchodzenia od totalitarnych czy autorytarnych systemów politycznych w kierunku pluralistycznych systemów demokratycznych.
3. Na podstawie literatury przedmiotu stwierdzić można, że współistnieją niejako różne teoretyczne modele transformacji, odnoszące się do różnych historycznych doświadczeń poszczególnych krajów, przy czym do różnych okresów w rozwoju tych krajów mogą być zastosowane różne modele. Są to przede wszystkim:
   • model kapitalistycznej rewolucji (przypadek Polski, a w pewnym zakresie również Czech, Węgier czy nadbałtyckich krajów poradzieckich), który może być też określony jako model „szybkiej liberalizacji”.
   • model stopniowej ewolucji w kierunku gospodarki i społeczeństwa kapitalistycznego (na przykład przypadek Rumunii czy Bułgarii w okresie do co najmniej połowy lat dziewięćdziesiątych), albo inaczej model „wolnej liberalizacji”,
   • model "muddling through" [10] (charakterystyczny dla wielu krajów byłego Związku Radzieckiego, na przykład Ukrainy czy krajów środkowo azjatyckich). charakteryzujący się bardzo późnym startem do procesu liberalizacji, a także prywatyzacji gospodarki
4. Ograniczając się czysto ekonomicznego wymiaru procesu transformacji, w nawiązaniu do poprzednich rozważań na temat ogólnej nieefektywności socjalistycznego systemu społeczno- ekonomicznego opartych na teorii kosztów transakcyjnych oraz teorii praw własności, stwierdzić można, że obie te teorie mogą dowieść jedynie nieuniknioności załamania się systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej, natomiast posiadają ograniczoną wartość, jeśli chodzi o analizę przebiegu procesu przejścia od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej.

Zakładając w dalszym ciągu, że nie jest możliwe stworzenie jednolitej teorii transformacji, można się jednak pokusić – bazując na realnych doświadczeniach historycznych krajów postkomunistycznych, o zaproponowanie pewnej sekwencji „działań reformatorskich”, warunkujących przyszły sukces procesu transformacji [11]. Są to:

• Reforma systemu prawnego i administracyjnego państwa, wraz ze stworzeniem formalnych instytucji niezbędnych dla funkcjonowania gospodarki rynkowej, w tym instytucji regulacyjnych odpowiedzialnych za adresowanie i łagodzenie różnego rodzaju niedoskonałości rynku (np. w sferze rynku pracy czy gałęzi infrastrukturalnych);
• Liberalizacja cen i handlu, w tym otwarcie obrotów handlowych z zagranicą, czyli umożliwienie działania mechanizmu konkurencji rynkowej
  
• Reorganizacja systemu bankowego i monetarnego oraz stworzenie podstaw instytucjonalnych dla rynkowo zorientowanej polityki monetarnej; chodzi w szczególności o zapewnienie niezależności banku centralnego instytucji nadzoru bankowego, niezależnie przy czym od tego, jaki modelowe cele przypisuje się tej polityce;
• Prywatyzacja gospodarki i stworzenie efektywnie funkcjonującego rynku kapitałowego; w tym drugim przypadku chodzi również o stworzenie możliwości dla legalnego i podlegającego kontroli publicznej transferu do kraju zagranicznych oszczędności, ze względu na typowy dla krajów w okresie transformacji niedostatek rodzimego kapitału wskutek niskiej, przeciętnej skłonności do oszczędzania.

Niezależnie od tej sekwencji działań podstawowych, niezbędne i oczywiste są – poniekąd nakładające się na nie w sensie czasowym – reformy polityki fiskalnej (budżetowej i podatkowej) oraz polityk sektorowych (przemysłowej, rolnej, ekologicznej i innych), tak aby dostosować je do zadań i celów właściwych dla tych polityk w warunkach gospodarki rynkowej. W przypadku polityk sektorowych powinno to w szczególności polegać na stopniowym odchodzeniu od orientacji selektywnej w kierunku orientacji horyzontalnej, gdyż taka orientacja sprzyja wzmacnianiu mechanizmów konkurencji rynkowej i osłabia siłę różnych regionalnych i branżowych grup nacisku, w dużej mierze – choć nie wyłącznie - wywodzących swój rodowód jeszcze z gospodarki centralnie sterowanej. Należy przy tym podkreślić, że – niezależnie od owych interesów regionalnych czy branżowych - niezwykle istotnym warunkiem „pokojowego” (w rozumieniu pokoju społecznego) przebiegu procesu transformacji jest dobre rozpoznanie nie tylko ekonomicznych i społecznych korzyści indukowanych tym procesem, ale i jego ekonomicznych i społecznych kosztów, a także rozkładu tych kosztów. W szczególności, dla społecznej akceptacji zmian bardzo ważne jest, aby poprzez politykę podatkową i społeczną przeciwdziałać sytuacji nadmiernie nierównego rozkładu tych korzyści i kosztów między poszczególne grupy i warstwy społeczne. Wiąże się to również z potrzebą przeciwdziałania osiąganiu korzyści drogą rent seeking, wzorowi zachowań bardzo rozpowszechnionemu we wczesnych stadiach rozwoju gospodarki rynkowej.

Przeważająca większość zarówno klasycznych jak i współczesnych teorii rozwoju okazała się bezradna wobec problemu teoretycznego objaśnienia istoty procesu transformacji ekonomicznej w krajach postkomunistycznych, jak i jej przyczyn, a także niezdolna do przewidzenia czasu jej wystąpienia oraz sposobu przebiegu. Chodzi zwłaszcza o teorię rozwoju społeczno-gospodarczego Marksa, teorię rozwoju Schumpetera, teorię stadiów rozwoju gospodarczego Rostowa, socjologiczne teorie wzrostu (Lewis, Myrdal i inni) i wiele innych. Najbardziej satysfakcjonujące, jeśli chodzi o objaśnienie przyczyn, choć nie czasu i miejsca wystąpienia, a także przebiegu procesu transformacji, okazały się być – jak się wydaje – ordoliberalna teoria systemów ekonomicznych[12] oraz – w szczególności - bazująca na podstawowych założeniach i kategoriach teorii kosztów transakcyjnych i teorii praw własności Nowa Historia Gospodarcza (North, Thomas). Jeśli chodzi o teorię ordoliberalną, to należy zwrócić uwagę na dwa jej twierdzenia, które mają istotną wartość eksplikacyjną, jeśli chodzi o proces transformacji:

1. W rozwoju wszystkich systemów społeczno-ekonomicznych można zaobserwować w długim okresie tendencję do tego, że zdolność do przetrwania mają tylko systemy („porządki”) instytucjonalne, które zapewniają najwyższy (dostępny w danym okresie historycznym) poziom efektywności ekonomicznej.
2. Według ordoliberałów, jest niezwykle istotne, że efektywne systemy ekonomiczne (albo inaczej, systemy instytucjonalne, które zapewniają wysoką efektywność gospodarowania) nie mogą powstać i rozwijać się w sposób spontaniczny (jak w teorii Hayeka [13]). Muszą być one konstruowane w sposób świadomy, a właściwe dla nich formy instytucjonalne są często przedmiotem społecznego wyboru i konsensusu.

Patrząc na Nową Historię Gospodarczą z perspektywy jej zdolności do teoretycznej refleksji nad procesem transformacji, należy zwrócić uwagę na następujące kwestie:

1. Bada ona, generalnie rzecz biorąc, długookresowe (historyczne) skutki funkcjonowania systemu praw własności.
2. Generalna podstawą dla objaśnienia, jak w długiej perspektywie czasowej zmieniają się różne systemy prawno-instytucjonalne oraz ekonomiczne, jest zasada minimalizacji kosztów transakcyjnych.
3. Zgodnie z twierdzeniami NHG, podstawowym zadaniem efektywnego porządku instytucjonalnego jest stworzenie takiego systemu praw własności oraz systemu bodźców mikroekonomicznych i mechanizmów koordynacji działań indywidualnych podmiotów, które zapewniają właścicielom zasobów ekonomicznych zawłaszczanie korzyści z tytułu ich zastosowania (udostępnienia), co powinno prowadzić do minimalizacji kosztów transakcyjnych w gospodarce.
4. Podstawową słabością NHG jest fakt, iż jest ona – w rozpatrywanej tu perspektywie – jedynie analizą komparatywną opartą na kryterium minimalizacji kosztów transakcyjnych, nie będącą w istocie zdolną do wyjaśnienia, kiedy i dlaczego pewien porządek instytucjonalny się pojawia.

  1 | 2 | 3